Büyük Selçuklu Devleti ve O.Doğu'da Kurulan Devletler

         BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ

                     (1040-1157)

Selçuklu Devleti Oğuzlar’ın Kınık boyu tarafından kurulmuştur.

Selçuk Bey Oğuz Yabgu Devleti’nde bir komutandı. Selçuk Bey Oğuz Yabgu Devleti’nin politikalarını pek tasvip etmiyordu. Oğuz Yabgu Devleti ile arası açılan Selçuk Bey, kendine bağlı birliklerle beraber Cent bölgesine göç eder. Burada halk ile iyi geçinen Selçuk Bey İslamiyet de kabul eder. Selçuk Bey 1007 yılında ölünce yerine oğlu Arslan Yabgu geçer. Bu bölgede tutunamayan Arslan Yabgu Buhara civarına iner.

Arslan Yabgu’nun faaliyetleri Gazneli Mahmud’u telaşlandırınca; Gazneli Mah-mud Arslan Yabgu’yu yakalatarak zindana attırır. Bu durumdan sonra Selçuklular’ın başına Muhammed Tuğrul ve Davut Çağrı geçer.

Gazneli Mahmud Hindistan seferlerine ağırlık verdiğinden dolayı Oğuzlar’ ın üzerine direkt gitmeyerek çeşitli yollarla Oğuzlar‘ı ülkesinden uzak tutmaya çalışmıştı. Mahmud’dan sonra yönetime gelen Mesut ise Oğuzlar’ı savaş yoluyla bölgesinden uzaklaştırmaya çalıştı. Sultan Mesut Oğuzlar karşısında 1038’de Serahs ve Nesa yenilgilerini aldığı gibi ; 1040’ta, Dandanakan’da Oğuzlar karşısında büyük bir yenilgi almıştır.

Dandanakan Savaşının  Sonuçları:

1- Selçuklu Devleti resmen kurulmuştur.

2- Horasan Selçuklu’nuneline geçmiştir.

3- Gazneliler bu olaydan sonra zayıflamaya başlamıştır.

4- Selçuklu başkenti Nişabur’dan Rey’e taşınmıştır.

5- Tuğrul Bey adına para bastırıp, hutbe okutmuştur.

6- Oğuzlar’ın Anadolu yolundaki en büyük engeli ortadan kalkmıştır.

7- Selçuklu’nun islam alemindeki otoritesi artmıştır.

  Çağrı Bey Anadolu’ya ilk keşif hareketini yurt aramak amacıyla   1015 yılında yapmıştır. Çünkü bu dönemde Selçuklular Gazneliler ile Karahanlılar arasında, güç durumdaydılar. Çağrı Bey’in keşifi sonucunda Selçuklular Anadolu’ya geçmeye ka-

rar vermişlerdir. 1071 yılına kadar Bizans ile ciddi bir savaş olmamıştır. Bizans bu dönemde yıpratılmaya çalışılmıştır. Bizans ile ilk karşılaşma Pasinler’de olmuştur.(1048). Erzurum civarında yapılan savaş Selçuklu'’nun galibiyetiyle sonuçlandı. Selçuklu Bizans’a karşı kazandığı ilk zaferinin sonucunda Van’dan Trabzon’a kadar olan toprakları  Bizans’tan almayı başarmıştır. Bu zafer sonucunda Bizans’a yardıma gelmiş olan Gürcü kralı Liparit de  esir alınmıştır. Liparit’i geri almak için Bizans Selçuklu ile antlaşma yapmayı kabul etmiştir; ki bu durum Bizans’ın ilk defa Selçuklu’yu siyasi bakımdan tanıdığını gösterir.

  Tuğrul,1055 yılında Büveyhoğulları’nın baskısından kurtulmak isteyen Abbasi halifesi Kaimbiemrillah’ın isteği üzerine Bağdat üzerine bir sefer düzenleyerek, Büveyhoğulları’nın halife üzerindeki baskısını kaldırmıştır. Halife Tuğrul Bey’e “doğunun ve batının sultanı “ ünvanını vermiştir. Bundan sonra islam aleminin siyasi liderliği Selçuklu’da; dini liderliği ise Abbasiler’de olmuştur.

  Tuğrul Bey 1063 yılında ölünce, Tuğrul Bey’in oğlu olmadığı için, Tuğrul Bey’in yerine yeğeni Alparslan geçmiştir. Alparslan Kars’taki Ani Kalesi’ni alarak  Vaspuragan Ermeni Krallığı’na son verdi.(1064). Azerbaycan, K. Irak ve Suriye de bu dönemde alınmıştır.

  Alparslan’ın Anadolu’daki ilerlemesini istemeyen Bizans, Selçuklu ilerleyişini durdurmak için büyük bir ordu toplayarak Anadolu’ya geçmiştir. Bizans ordusunda Peçenek askerleri dahi mevcuttu. Fakat savaş esnasında Peçenek askerleri Selçuklu tarafına geçmiştir. Bizans ordusu kalabalık olduğu halde kendisine vatan aramakta olan Selçuklu Devleti ordusunu yenemedi. Savaş Bizans için tam bir malubiyet oldu.

  Malazgirt Zaferinin Önemi:

1- Anadolu’nun kapıları Selçuklu’ya açıldı.

2- Türkiye tarihi başladı.

3- Bizans’ın islam dünyası üzerindeki baskısı kalktı.

4- Bizans’ın Avrupa’da, bundan sonra Türkler’e karşı sürekli yardım istemesi Haçlı savaşlarının başlamasına neden oldu. 

Anadolu’nun Fethini Kolaylaştıran Sebepler:

1- Anadolu’nun keşiflerle tanınması

2- İzlenen savaş taktikleri

3- Devletin kan tazeliği

4- Bizans’ın Ermeniler’i iç bölgelere çekmiş olması

5- Türkler’in Anadolu halkına iyi davranması

  Selçuklu Devleti’nin en parlak dönemi Melikşah dönemi olmuştur.(1072-1092).Sınırlar Ege’den Ceyhun’a; Kafkaslar’dan Mısır ve Basra Körfezi’ne kadar uzanıyordu. Gazneliler ve Karahanlılar Selçuklu’ya bağımlı hale getirilmiştir. Melikşah’ın ölümünden sonra 1117 yılına kadar devam edecek olan fetret devri başladı.Berkyaruk, Muhammed Tapar ve Mahmud arasındaki kavgalar devleti atıl bıraktığı gibi, Selçuklu’nun Haçlı seferleri ile ilgilenmesini de engelledi. Kavgalara katılmamış olan Sultan Sencer yönetimi ele geçirdikten sonra devleti eski haline döndürmeye çalıştıysa da gerekli başarıyı elde edememiştir.

  1141’de Katvan’da Karahitaylar ile yapılan savaşta Selçuklular malub olmuş ve taht kavgaları da Selçuklu devletini ne kadar zayıflattığını göstermiştir. Sultan Sencer 1153’te Oğuzlar üzerine sefere çıkınca; Oğuzlar’a esir düşmüştür. Sencer bu esaretten 1156 yılında kurtulmuş; 1157 yılında ise ölmüştür. Sencer’in ölümü Selçuklu Devleti’nin de sonu olmuştur.

   Selçuklu Oğuzlar’ı devlet mekanizmasından uzak tutmuş; hassa ordusunu Karluk, Yağma, Çiğil gibi Türk devşirmelerinden oluşturmuştur. Zamanla güçlenen devşirmeler güçlü hanedanlar oluşturmuşlardır. Bu hanedanlardan biri olan Harzemşahlar, efendileri durumundaki Selçuklu Devleti’ne son vermişlerdir. Selçuklu’nun bu hazin sonunu kendi boylarına önem vermeyip ; kölemenleri önemli mevkilere getirmeleri hazırlamıştır.

  Selçuklu’nun Yıkılma Nedenleri:

 1- Eski Türk devlet geleneği

2- Atabeylerin bağımsız hareketleri

3- Batınilerin zararlı çalışmaları

4- Türkmenlerin devlete küstürülmesi

5- Haçlı seferlerinin etkisi

6- Abbasi halifelerinin eski saygınlıklarına kavuşabilmek için Selçuklu aleyhine propagandalar yapmaları

   Selçuklu Devrinin Bazı Özellikleri:

­  Anadolu’ya ilk defa yerleşme amacıyla gelen Türk devletidir.

­  İslam aleminin siyasi liderliğini ilk defa alan Türk devletidir.

­  İpek ve Baharat Yolu üzerinde etkili olmuştur.

­  İlk medrese Tuğrul Bey zamanında Nişabur’da açılmıştır.

­  İlk Nizamiye medresesi Alparslan zamanında Nizamülmülk tarafından Bağdat’ta açılmıştır.(Bu medresede pozitif bilimler ile dini bilimler beraber okutulmuştur. Bu medreseler Fatımiler’in açtığı El Ezher medresesine de bir tepkidir.)-

­  İlk divan teşkilatı Nizamülmülk tarafından, Melikşah zamanında,İran divan teşkilatları örnek alınarak kurulmuştur.

­  Ülke 12 eyalete ayrılmıştır.

­  Anadolu’da ilk beylikler Selçuklu’nun müsaadesi ile kurulmuştur. (Anadolu’da daha fazla fetih yapılması ve fetheden komutanların bölgesine sahip çıkması için; Selçuklu Devleti “toprak fethedenin malıdır” prensibini benimsemiştir. Fakat bu beylik ve meliklikler merkeze bağlı olarak hareket etmek zorundaydı.)

­  Selçuklular yabgulara   melik diyordu. Meliklerin bağımsız hareket etmemeleri için Selçuklu şu önlemleri almıştır:

1- Melikler kendi adlarına para bastırıp, hutbe okutamazlar.

2- Komşu devletler ile antlaşma yapamazlar.

3- Merkeze bir erkek çocuğunu bırakırlar.

­  Anadolu’da ilk ciddi fetihleri Kutalmış yapmıştır.

­  Alparslan zamanında İran asıllı çocuklar devşirme alınmaya başlandı.

­  Selçuklu fetihleri Fatımiler aleyhine gelişmeye başlayınca; Fatımiler İslam aleminde batıni fikirlerini yaymaya, islam büyüklerini suikastlerle öldürmeye ve Selçuklu’yu içten çökertmek için çalışmaya başlamıştır. Batıniler tarihte ilk kez terör için okul kuran topluluktur. Batıni fikirlerin babası olan Hasan Sabbah; Alamut Kalesi’ni yalancı ve savunma yeri olarak inşa etmiştir. Hasan Sabbah Alamut’ta tuttuğu elemanlarına iş yaptırabilmek için haşhaş yedirdiği için batınilere haşhaşin de denilir. Darü’l Hikmeyi ve El Ezher medresesini Batıniler kurmuştur.

­  Bağlı devletçikler Melikşah devrinde görülmeye başlamıştır.

­  Şehzadelerin terbiyecisi olarak görevlendirilen atabeyler kritik durumlarda bağımsızlığının ilan etmiştir.

­  Selçuklu zamanına kadar Türk-İslam sultanları hükümdarlıklarını halifeye onaylatır ve halife adına ülkelerinde hutbe okuturlardı. Selçuklu azmanında ise bu gelenek terke dilerek hutbe sultan adına okutuldu. Para sultan adına basıldı.

­  Eyalet valilerine şıhne denirdi.

­  Bilim dili Arapça; Yazışma dili Farsça idi.

­  İlk askeri   iktayı Türk-İslam tarihinde Nizamülmülk uyguladı.

­  Devletin başkenti batı yönünde ilerlenirken batıya doğru değiştirilirken; Melikşah’ın ölümünden sonra başkent doğuya doğru taşınmıştır. 

Atabeylikler:

  İldenizliler(Azerbaycan Atabeyliği)-1146-1225: Azerbaycan ve İran’da etkili oldular.

  Salgurlular-1148-1286: İran’ın Fars bölgesinde etkili oldular.

  Zengiler-1127-1222: Musul ve civarında etkili olan atabeylik haçlılar ile başarılı mücadeleler etmiştir.

  Dımaşk A.-1104-1154: Şam’da etkili olmuştur.

  Erbil-1144-1232: Güney Doğu Anadolu ve Suriye’de etkili oldular.

   Meliklikler:

Anadolu Selçuklu Devleti: Anadolu’da etkili olmuştur.

Irak Selçuklu Devleti: Başkent Hemedan olmak üzere kurulan devlete Harzemşahlar son vermiştir.

Suriye Selçuklu Devleti: Tutuş tarafından kurulmuştur.Şam ve Halep olmak üzere ikiye ayrılan devlete Artukoğulları son vermiştir.

Kirman Selçuklu Devleti:

    TÜRK-İSLAM KÜLTÜR TARİHİ

­  Eski Türk devlet geleneği devam etmektedir.

­  Divan teşkilatı vardır.

­  Gazneliler zamanında İran kültüründen etkileşim başladı.

­  Karahanlılar’da doğunun başkenti Kaşgar; batının başkenti Semerkant’tır.

­  Karahanlılar’da büyük kardeş hükümdar olurdu.

­  Adalet işlerinin en üst seviyede yapıldığı ve sultanın bizzat halkın şikayetlerini dinlediği ve şikayetlere çözüm bulmaya çalıştığı bir divan olan Mezalim Divanı bütün Türk-İslam devletlerinde vardır.

­  Tayangu: Ulu hacib; Yuğruş-Noyan: Vezir; Divan-ı İstifa: Mali divan; Divan-ı Arız: Askeri divan; Divan-ı İnşa: Yazışma divanı; Divan-ı İşraf: Teftiş işlerini yürüten divandır; Divan-ı Vekalet: Gazbeliler’de hükümdar ailesinin mali divanı; Divan-ıRisalet: Haberleşme divanı; Divan-ı Vezaret: Genel Divan

­  Karahanlı ordusunun geneli  Türk’tür. Selçuklu ve Gazne ordusunda ise göçebe Türkler’den ve İranlılar’dan alınmış devşirmeler vardır.

­  Toprak; ikta, vakıf ve mülk olmak üzere üçe ayrılmıştır.

 ORTA ASYA VE YAKIN DOĞUDA

       KURULAN DEVLETLER

         FATIMİLER(910-1172)

­  Mısır’da kurulmuştur.

­  Hz. Fatıma’nın soyundan geldiklerini ileri sürdüklerinden dolayı devletin adı Fatımiler olarak anılmıştır.

­  Mısır’ı Ihşidiler’i yıkarak ele geçirmişlerdir.

­  Orduları Berberi, Habeşi ve Türklerden oluşmaktadır.

­  Bu devlete Zengiler atabeyliğinin Halep kolu yöneticisi Selahaddin Eyyubi son vermiştir.

          EYYUBİLER(1171-1250)

­  Mısır, Suriye ve Yemen’de egemen oldular.

­  Devlet, adını kurucusu olan Selahaddin Eyyubi’den almıştır.

­  1187’de Selahaddin Eyyubi Haçlılardan Kudüs’ü geri almıştır.(Hıttin Savaşı)

­  Baharat Yoluna hakim olabilmişlerdir.

­  Resmi dilleri Türkçe’dir.

­  Moğol ve Haçlılar ile mücadele etmişlerdir.

­  Selahaddin Eyyubi’den sonra devlet oğulları arasında paylaşılınca, devlet eski gücünü kaybetmiş ve fırsatı değerlendiren, Kıpçak asıllı komutan Aybeg Eyyubi Devleti’ni yıkarak, yerine Memluklu Devleti’ni kurmuştur. 

         MEMLUKLULAR(1250-1517)

­  Aybeg tarafından kurulmuştur.

­  1258’de halifelik makamını temsil etmeye başlamışlardır.(Halife Abbasi soyundan olmak üzere)

­  Sultan Kutuz 1260’da Ayn Calut Savaşı ile; Sultan Baybars ise 1277’de Elbistan Savaşları ile Moğollar’ı Orta Doğu’da durdurmayı başarmıştır. Moğollar’ı Orta Doğu’da durduran tek devlet Memluklular’dır.

­  Her emirin(komutanın) hükümdar olma hakkı olduğundan dolayı Memluklu Devleti’nde sıksık  taht kavgaları olmuş ve yönetim kadrosunda sıksık değişim yaşanmıştır. Memluklar Türk devleti olduğu halde kut ve saltanat anlayışına inanmıyordu.

­  Devletin resmi dili Türkçe’dir.

­  Haçlı kalıntılarını Orta Doğu’dan temizlemişlerdir.

­  Halifeliği temsil eden ilk Türk devletidir.

­  Baharat Yolunu  kontrollerine almışlardır.

­  Teşkilatta Selçuklu Devleti’ni örnek aldılar.

­  Dokumacılıkda ileri gittiler.

­  Yönetimde 1382’den itibaren Çerkezler etkili olmaya başladı.

­  Osmanlı Devleti tarafından yıkıldılar.

       HARZEMŞAHLAR(1097-1231)

­  Aral Gölü’nün güneyinde yapılandılar.

­  Moğollar’ın batıya ilerlemelerine engel oldular.

­  Dilleri Türkçe’dir.

­  İpek Yoluna hakim oldular.

­  Düzenli ordu Atsız zamanında kuruldu.

­  Ticaretten dolayı zenginleştiler.

­  1230’da Anadolu Selçuklu Devleti’ne Yassıçemen’de malüb olmaları zayıflamalarına sebep oldu. Moğollar tarafından yıkıldılar.

            BABÜRLÜLER(1526-1858)

­  Timur soyundan gelen Babür tarafından Afganistan, Pakistan ve Kuzey Hindistan’da kurulmuştur.

­  Şah Cihan hanımı Ayşe Begüm için 1632’de Osmanlı mimarı Mehmet İsa’ya Taç Mahal’ı yaptırtmıştır.

­  1858’de bölgede İngiliz sömürgesi başlamıştır.

KARAKOYUNLULAR(1380-1459)

­  Merkez Tebriz olmak üzere Bayram Hoca tarafından kurulmuştur.

­  Erciş, Erzurum ve Musul çevresinde etkili oldular.

­  Uzun Hasan tarafından yıkıldılar.

AKKOYUNLULAR(1370-1501)

­  Diyarbakır ve çevresinde kuruldular.

­  En güçlü zamanları Uzun Hasan zamanıdır.

­  1473 yılında Osmanlı karşısında malüb olmaları yıkılmalarına zemin hazırladı.

­  1501’de Safeviler tarafından yıkıldılar.